Ελευθερία Απελευθέρωση

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ - Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΓΝΩΣΤΟ

Το κείμενο είναι από τη διάλεξη της Μαρίας Χατζοπούλου Φιλοσοφικός Σύμβουλος στο
Πανεπιστήμιο Ελεύθερου Χρόνου, Δήμου Νέου Ψυχικού.

Στη μεταμοντέρνα εποχή δεν υπάρχει η αίσθηση της σταθερότητας της προσωπικότητας, οι άνθρωποι ανακαλύπτουμε ότι η ταυτότητα μας αποτελείται από ετερόκλητα στοιχεία. Με τη ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας έχουμε έρθει σε επαφή με ιστορίες και αφηγήσεις από άλλους ανθρώπους και πολιτισμούς που διεκδικούν την ισότητα με τις δικές μας ιστορίες και αφηγήσεις και την δική τους αλήθεια. Η επιστήμη παύει πια να διεκδικεί την εγκυρότητα της απόλυτης γνώσης. Η κβαντική μηχανική για παράδειγμα μας έδειξε ότι οι νόμοι της φύσης δεν έχουν καμιά σχέση με αυτό που η κλασική φυσική μας δίδασκε μέχρι σήμερα.

Η επαφή του Εαυτού με άλλους εαυτούς κατέστησε τη συνείδησή μας σχετική και όχι απόλυτη. Ο Gergen, ο Αμερικανός ψυχολόγος και κοινωνιολόγος μας λέει ότι καθώς οι σχέσεις μάς πλημμυρίζουν, συντελείται μέσα μας , με ολοένα αυξανόμενο ρυθμό, ένας εποικισμός από κομμάτια του άλλου και ο καθένας μας φιλοξενεί όλο και περισσότερα δυναμικά συσχέτισης με τον άλλο, αλλά και αντικατάστασής του. Ζούμε σ’ ένα κόσμο όπου όλα ισχύουν. Ο μεταμοντέρνος άνθρωπος - ο άνθρωπος της σημερινής εποχής όπως ονομάζεται – είναι ένας αεικίνητος νομάδας.

Οι έννοιες και οι αξίες που μέσα στον μοντέρνο κόσμο είχαν μια σταθερότητα, τώρα αλλάζουν μορφή και γίνονται απροσδιόριστες. Τι σημαίνει ελευθερία και υπευθυνότητα στον σημερινό, μεταμοντέρνο κόσμο; Τι έννοια δίνουμε σε αυτές τις αξίες τώρα που η επαφή μας με τους άλλους έχει περάσει σε μια σχέση συμβιωτικής αλληλεξάρτησης;

Η έννοια της ελευθερίας όπως εδραιώθηκε από τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού επέτρεπε την ειρηνική συνύπαρξη μεταξύ των ανθρώπων, την αποφυγή συγκρούσεων αλλά ταυτόχρονα επέτρεπε στα άτομα να διατηρούν τα προσωπικά τους πιστεύω. Μέσα στο Διαφωτισμό γεννήθηκε η έννοια της ανοχής και της ελευθερίας της συνείδησης, ο πολιτικός φιλελευθερισμός ----η ελευθερία δηλ. του να επιδιώκω το προσωπικό μου συμφέρον με τον δικό μου τρόπο μέχρι το σημείο που δεν καταπιέζω τους άλλους στην αναζήτηση του δικού τους συμφέροντος. Έτσι αντιλαμβανόμαστε την ελευθερία μέχρι και τον 20^ο αιώνα. Ελευθερία συνείδησης, ανοχή και πολιτικά προνόμια. Και αυτό εν μέρει το έχουμε κατακτήσει στις δυτικές κοινωνίες και ενώ είμαστε σαφώς πιο χειραφετημένοι από τις παλαιότερες εποχές----βέβαια δεν αναφέρομαι στις λεγόμενες τριτοκοσμικές κοινωνίες, τις πρώην αποικίες κ.λ.π.--εξακολουθούμε ακόμη να είμαστε σκλαβωμένοι και δέσμιοι των αντιλήψεων και των πιστεύω μας. Υποθέτουμε ότι ο προσωπικός μας κόσμος νομιμοποιείται να έχει απόλυτη εγκυρότητα αντιλήψεων και πεποιθήσεων και να προστατεύεται από οτιδήποτε δεν ταιριάζει ή απειλεί αυτές τις αντιλήψεις. Έτσι όμως αποκλείουμε από την πραγματικότητά μας τις αφηγήσεις άλλων ανθρώπων, άλλων πολιτισμών και θεσμών με αποτέλεσμα να γινόμαστε φονταμενταλιστές. Τις περισσότερες φορές ανεχόμαστε τους άλλους αντί να επιδιώκουμε τον γόνιμο διάλογο. Αυτό που θα μας οδηγήσει στη χειραφέτηση και θα μας ελευθερώσει από τα δεσμά της ανοχής είναι αυτό που μας διδάσκει η μεταμοντέρνα κατάσταση: .Την ισότητα των αφηγήσεων και την πολυμορφία των ερμηνειών. Τα δικά μου δηλ. πιστεύω, οι δικές μου αξίες και αντιλήψεις δεν υπερτερούν των άλλων ανθρώπων, έχουν τη δική τους σημαντικότητα και το δικό τους νόημα στη συνείδηση τους. Κατέχω εγώ περισσότερο την αλήθεια απ’ όσο την κατέχουν οι άλλοι; Αυτή η στάση ξεπερνά τα στενά όρια της ανοχής και μας οδηγεί σε μια ευρύτερη θέαση του εαυτού μας και των άλλων, στη μεταμοντέρνα συνειδητότητα τού ότι η δική μας κοσμοθεωρία είναι ένα μόνο μέρος και μια μόνο ερμηνεία ανάμεσα στις τόσες. Είναι ένα σχέδιο το οποίο εξυπηρετεί κάποιο λόγο στη ζωή μας και τίποτε άλλο. Έτσι είναι δυνατό να φτάσουμε σε μια αληθινή ανθρώπινη χειραφέτηση σε ένα γκρέμισμα των εμποδίων που μας χωρίζουν από τους άλλους ανθρώπους. Μέσα από την απελευθέρωση από το γνωστό αποκτούμε υπευθυνότητα.

Η Υπευθυνότητα απέναντι στην αλλότητα . Το άλμα πάνω από την άβυσσο της απροσδιοριστίας.

Ο Ντεριντά στο “Che cos’e La Poesia?” φαντάζεται ένα σκαντζόχοιρο να διασχίζει ένα πολυσύχναστο δρόμο. Όταν βρίσκεται στη μέση του δρόμου ένα αυτοκίνητο έρχεται με ταχύτητα πάνω του. Ο σκαντζόχοιρος ακινητοποιείται, γίνεται μια μπάλα, και εκθέτει τα “καρφιά του” σε θέση άμυνας. Aλλά η άμυνά του δεν είναι αποτελεσματική.

Έτσι γίνεται και με τους ανθρώπους. Όποτε γράφουμε κάτι ή δίνουμε κάτι ή υποσχόμαστε κάτι ή αποφασίζουμε να κάνουμε κάτι υπεύθυνο, ερχόμαστε πρόσωπο με πρόσωπο με την άβυσσο της απροσδιοριστίας.. Τρεις απορίες μας ακινητοποιούν: ότι δεν έχουμε αρκετό χρόνο, ότι δεν έχουμε αρκετή γνώση και ότι δεν έχουμε ανάλογες προηγούμενες εμπειρίες. Aκριβώς όπως τον σκαντζόχοιρο. Αλλά σε αυτή τη στιγμή της ακινητοποίησης συντελείται η πράξη της απόφασης. Η ακινητοποίηση είναι η απόφαση. Όντας μη ικανοί να υπολογίσουμε με βεβαιότητα πώς πρέπει να παρθεί η απόφαση, εκείνη τη στιγμή γινόμαστε ικανοί να ανταποκριθούμε στο επείγον θέμα κάνοντας το τρελό άλμα της απόφασης. Ότι γράφουμε, ότι δίνουμε, ότι υποσχόμαστε, ότι αποφασίζουμε, οτιδήποτε δημιουργείται μέσα μας θα προσλάβει ατέλειωτες ερμηνείες και ανταποκρίσεις. Η άβυσσος της απροσδιοριστίας βρίσκεται μπροστά μας εξ’ αιτίας του ανησυχητικού στοιχείου της διασποράς. Ότι κάνουμε, αποφασίζουμε κ.λ.π. έχει αμέτρητες ερμηνείες και αμέτρητες δυνάμεις. Ο σκαντζόχοιρος έχει ακινητοποιηθεί επειδή δεν ξέρει πώς να αντιδράσει με τον καλύτερο τρόπο στο αυτοκίνητο που έρχεται. Η αναποφασιστικότητα που προέρχεται από την διασπορά μπορεί να εκληφθεί ως σχετικισμός ή μηδενισμός. Ο ακινητοποιημένος σκαντζόχοιρος μπορεί να χαρακτηριστεί σαν ανήμπορος μέσα στην παράλυσή του μπροστά στην άβυσσο του μηδενισμού.

Για τον Ντεριντά η ακινητοποίηση του σκαντζόχοιορου είναι το άλμα του και το άνοιγμα στο κόσμο.

Για τον Κίργκεγκωρ η έννοια της υπευθυνότητας έχει να κάνει με το πέρασμα από τα διάφορα στάδια της ηθικής, από τα χαμηλότερα προς τα υψηλότερα, σαν σπίτι με τρία πατώματα. Ξεκινά από τον πρώτο και σταδιακά, εγκαταλείποντας τα προηγούμενα φτάνει στο ψηλότερο όροφο μέχρι την τελείωση που γι’ αυτόν είναι η ένωση με το θείο και η επιστροφή στον εαυτό. Για τον Χέγκελ προχωράμε προς την ηθική τελείωση χρησιμοποιώντας κάθε στάδιο σαν μέσο για να φτάσουμε ψηλότερα, προς ένα σκοπό. Μόλις τον φτάσουμε η διαδικασία σταματά. Ο Ντεριντά δεν εγκαταλείπει τα χαμηλότερα στάδια ποτέ, ούτε τα χρησιμοποιεί σαν μέσο για να φτάσει στα αποκαλούμενα ανώτερα επίπεδα. Ο σκαντζόχοιρός του είναι όπως ο φυλακισμένος που χορεύει με τις αλυσίδες του. Δεν περνάει πάντα απλά απέναντι στην αλήθεια και στην δικαιοσύνη. Ποτέ δεν αφήνει τα κατώτερα επίπεδα .

Ο υπεύθυνος άνθρωπος του Ντεριντά βρίσκεται πάντα καθ’ οδόν και η αποστολή του δεν είναι να φτάσει το υπερβατικό σημαινόμενο πίσω από το βασίλειο των σημαινόντων, των σημείων, όπως ο Κίρκεγκωρ ή ο Χέγγελ. Η αποστολή της μεταμοντέρνας υπευθυνότητας είναι παραδόξως να ζούμε σαν τον σκαντζόχοιρο στους δρόμους ή σαν τους νομάδες στην έρημο χωρίς ποτέ σχεδόν να φτάνουμε την γη της επαγγελίας. Βρισκόμενοι μπροστά στις παράλογες και χαοτικές πιθανότητες της πολυμορφίας και της διασποράς δεν ξέρουμε ποιο θα είναι το αποτέλεσμα των αποφάσεων μας.. Έτσι όλη αυτή η υπερβολική ανοιχτότητα θα λέγαμε, είναι ακριβώς αυτό που μας κάνει δημιουργικά υπεύθυνους. Ο αναλυτής του Ντεριντά, David Goicoechea αναφέρει εύστοχα το παράδειγμα της θυσίας του Ισαάκ από τον Αβραάμ τονίζοντας: Αν δούμε το γεγονός της θυσίας μέσα από την ματιά του Κίρκεγκωρ ο Αβραάμ κάνει την παράλογη κίνηση του άλματος από το σχετικό στο απόλυτο με την πίστη ότι μετά θα πάρει πίσω το σχετικό. Αποφασίζει να θυσιάσει τον Ισαάκ αλλά πιστεύει απόλυτα ότι θα τον πάρει πίσω. Ο Αβραάμ του Ντεριντά, κάνει το άλμα της καθαρής και ανόθευτης προσφοράς, Ξέρει ακριβώς εξ’ αιτίας της δύσκολης κατάστασης της πολυμορφίας και του διασκορπίσματος , ότι όποτε δίνει, οι άλλοι πάντα θα θυσιαστούν. Και ακόμη, δίνοντας μπροστά στην άβυσσο της απροσδιοριστίας, το δεξί χέρι δίνει με εμπιστοσύνη χωρίς να ξέρει το αριστερό χέρι. Ο Ντεριντά αξιολογεί το απλό δόσιμο ακριβώς όπως ο Κίρκεγκωρ αξιολογεί την θέληση του Αβραάμ να δώσει τον Ισαάκ. Αλλά η θέση του Κίρκεγκωρ είναι ότι ο Αβραάμ πιστεύει ότι θα πάρει πίσω τον Ισαάκ. Έτσι αξιολογεί και την αγνή προσφορά αλλά και την προσφορά που έχει ανταπόδοση. Ο Ντεριντά αξιολογεί μόνο την προσφορά, το άλμα του είναι μόνο να δώσει. Ο άνθρωπος στον Κίρκεγκωρ κάνει ένα διπλό άλμα. Να δώσει αλλά και να πάρει πίσω , κυρίως να πάρει πίσω.

Ο σκαντζόχοιρος μέσα στην στρογγυλή του εσωτερικότητα είναι η απεικόνιση του υπεύθυνου ανθρώπου. Είναι υπεύθυνος απέναντι στους άλλους. Κάθε σκαντζόχοιρος και κάθε άνθρωπος είναι μια μοναδική πηγή μιας άγνωστης αξίας. Το κάλεσμα του άλλου που τυχαία το ακούω φέρνει το στοιχείο του καινούργιου μέσα μου. Με οδηγεί σε μια υπευθυνότητα για τον κάθε άλλο που είναι αντίστοιχα καινούργιος και μοναδικός. Είναι η ολοκληρωμένη αλλότητα του κάθε άλλου που σταματά τον Ντεριντά μπροστά στην άβυσσο. Κάθε άλλος είναι ένας Ισαάκ για τον οποίο ο Ντεριντά, σαν τον Αβραάμ, πρέπει να τον φροντίζει με υπευθυνότητα. Αλλά εδώ πάλι προκύπτει μια άλλη ανησυχία. Όταν δίνει χρόνο σε κάποιον δεν έχει χρόνο για κάποιον άλλον.!! Έτσι ο Ντεριντά είναι ταυτόχρονα υπεύθυνος και μη υπεύθυνος. Μπροστά σε αυτή την ασσύμετρη ευαισθησία απέναντι στους άλλους ξέρει πως κάθε του δώρο μπορεί να είναι φαρμάκι και πως κάθε του υπόσχεση μπορεί να μην υλοποιηθεί. Μπροστά σε αυτήν την χρεοκοπία όμως δεν χρειάζεται μόνο να θρηνεί.

Θα συνεχίσει να δίνει στους ατέλειωτους άλλους. Το άτομο , αποφασίζοντας μπροστά στην άβυσσο της απροσδιοριστίας, κάνει ένα άλμα προς την ελευθερία.

Και όπως γράφει ο Καμύ : “Αφήνω τον Σίσυφο στους πρόποδες του βουνού. Πάντα ξαναβρίσκει κανείς το φορτίο του. Ο Σίσυφος όμως συμβολίζει την ανώτερη πίστη που αρνείται τους θεούς και ανυψώνει τους βράχους. Κι εκείνος κρίνει πως όλα είναι καλά . Αυτό το σύμπαν, αδέσποτο στο εξής, δεν του φαίνεται άκαρπο ούτε μάταιο.”