ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Γεύση ΑΠΟ... ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ X-phi(les): Η πειραματική φιλοσοφία είναι εδώ! ΟΙ ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΕΝΓΚΕΛΣ κάποτε παρατήρησαν ότι «η φιλοσοφία έχει τόση σχέση με τη μελέτη του πραγματικού κόσμου όση έχει ο αυνανισμός με τη σεξουαλική ζωή». Σχεδόν όλοι εκείνοι που έγραψαν σχετικά με τη φιλοσοφία επέκριναν τη μεγαλοπρεπή απόστασή της, εκτός, φυσικά, από τους φιλοσόφους. Και τώρα η πρόκληση οργανώνεται εκ των έσω. Τον επόμενο μήνα, η Αμερικανική Φιλοσοφική Ενωση (American Philosophical Association) έχει προσκαλέσει μια ομάδα ομιλητών προκειμένου να αντιμετωπίσει τους επικριτές που προέρχονται από το νέο κίνημα, το οποίο είναι γνωστό ως πειραματική φιλοσοφία (experimental philosophy) ή x- phi. Οι τελευταίοι απειλούν να κάνουν μια από τις αγαπημένες μεθόδους των παραδοσιακών φιλοσόφων να μοιάζει πεπαλαιωμένη. ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΑΓΝΟΟΥΝ τον πραγματικό κόσμο, γιατί είναι μπερδεμένος, γεμάτος λεπτομέρειες που έχουν σχέση με τυχαίες περιστάσεις και ασήμαντες συμπτώσεις. Η φιλοσοφία, ισχυρίζονται, έφτασε στις επιτυχίες της εστιάζοντας στο να συνάγει παγκόσμιες αλήθειες από βασικές αρχές. Η x- phi, από την άλλη μεριά, ισχυρίζεται ότι οι φιλόσοφοι πρέπει να ρωτούν τους ανθρώπους τι και πώς σκέφτονται. Η παραδοσιακή φιλοσοφία βασίζεται σε κάποιες διαισθήσεις τις οποίες θεωρητικά τις έχουμε όλοι, και οι οποίες παρουσιάζονται ως «κοινή λογική». Αλλά είναι έτσι; Για παράδειγμα, μπορούν οι άνθρωποι να είναι ηθικά υπεύθυνοι για τις πράξεις τους εάν δεν έχουν ελεύθερη βούληση; Πολλοί φιλόσοφοι θεωρούν ότι όλοι οι υγιείς άνθρωποι θα έλεγαν πως όχι. Οι πειραματιστές δεν θεωρούν. Ρωτούν. Η ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ προκαλεί τις βασικές φιλοσοφικές έννοιες, όπως η «εκ προθέσεως πράξη». Τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος έκανε κάτι επίτηδες; Οι περισσότεροι φιλόσοφοι θα συμφωνήσουν ότι αυτό είναι ένα θέμα που σχετίζεται με την πνευματική κατάσταση του ατόμου που ενεργεί. Ο πειραματιστής Τζόσουα Κνομπ του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνα ρώτησε κάποιους σπουδαστές κολεγίου: Αν ένας επιχειρηματίας, ο οποίος ενδιαφερόταν μόνο για τα κέρδη του, έβλαπτε συνειδητά το περιβάλλον, θα λέγαμε ότι το έκανε επίτηδες; Οι σπουδαστές απάντησαν πως ναι. Ομως εάν ο ίδιος επιχειρηματίας συνειδητά βοηθούσε το περιβάλλον, είπαν πως όχι. Προφανώς, το εκ προθέσεως εξαρτάται όχι απλά από την πνευματική κατάσταση του ατόμου που ενεργεί, αλλά και από τις συνέπειες που αυτός ή αυτή προκαλεί. ΙΣΩΣ ΝΑ ΠΡΟΚΑΛΕΙ ΕΚΠΛΗΞΗ, αλλά η μεγαλύτερη αντίρρηση που προβάλλουν οι επικριτές της x- phi είναι ότι δεν προχώρησε αρκετά μακριά. Ο νέος κλάδος αναθεώρησε τις αντιλήψεις των φιλοσόφων σχετικά με το τι πραγματικά πιστεύουν οι άνθρωποι. Αλλά είναι πιο σημαντικό για τη φιλοσοφία να ελέγξει το κατά πόσο είναι σωστές. Αλλοι ειδήμονες ισχυρίζονται ότι οι αλλαγές τις οποίες επεξεργάζεται η πειραματική φιλοσοφία θα είναι, σε κάθε περίπτωση, περιορισμένες. Κάποιες βασικές αρχές της φιλοσοφίας δεν εξαρτώνται καθόλου από τα σχετικά με την ανθρώπινη ψυχολογία συμπεράσματα. Και, όταν εξαρτώνται, οι φιλόσοφοι μπορούν απλά να αντικαταστήσουν τις απαντήσεις σε μερικά ερωτήματα με διαφορετικές (για παράδειγμα, η ηθική υπευθυνότητα δεν προϋποθέτει πάντοτε ελεύθερη βούληση) και έπειτα να συνεχίσουν όπως συνήθως. ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΣΤΙΓΜΗ κάποια πρόσφατα πειράματα προτείνουν ότι ορισμένα φιλοσοφικά ερωτήματα δεν θα επαναπροσδιοριστούν ποτέ εμπειρικά, διότι η ψυχολογία διαφέρει και ποικίλλει πολύ μεταξύ διαφορετικών ομάδων ανθρώπων. Αυτός ο φόβος έχει διατυπωθεί εδώ και χρόνια στις φιλοσοφικές συζητήσεις σχετικά με την ηθική σχετικότητα, την οποία οι σύγχρονοι φιλόσοφοι αποδέχθηκαν με λιγότερο ενθουσιασμό συγκριτικά με άλλους ακαδημαϊκούς αλλά δεν την απέρριψαν εντελώς. Και γίνεται ολοένα και πιο αναπόφευκτη. Ακόμα και εάν οι φιλόσοφοι καταφέρουν να θέσουν σε εφαρμογή νέες θεωρίες βασισμένες σε απαντήσεις που θα διαδοθούν σε ολόκληρο τον κόσμο, η φιλοσοφία δεν πρόκειται να ξανακερδίσει ποτέ το παλιό επίπεδο βεβαιότητας. Αυτό που κάνει την x- phi επαναστατική, τρομακτική για κάποιους, είναι ότι μόλις η φιλοσοφία ανοιχτεί στις μεθόδους και τις αμείωτες αβεβαιότητες της εμπειρικής επιστήμης, οι αρχές της δεν θα είναι πλέον αντικείμενο πίστης. Η φιλοσοφία δεν είναι πλέον κάτι στο οποίο πιστεύουμε. Είναι κάτι που ελέγχουμε, και περιμένουμε ότι αύριο θα αλλάξει. ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΣΙΤΣΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 10/03/2006